خواص گل سرخ در طب سنتی ایران

مدتی پیش، پس ازانتشار کتاب گیاهان دارویی منطقه سواد کوه،  که در آن به خواص درمانی گل سرخ اشاره کرده بودم ، نامه هایی از برخی خوانندگان نکته سنج دریافت کردم . یکی از خوانندگان آشنا پرسیده بود که راز گل سرخ در چیست؟

برایش نوشتم : اگر چه در مقاله ای به معرفی گل گلاب یا گل محمدی خواهم پرداخت، اما بگذارید ابتدا به این ابیات سهراب سپهری بیندیشیم که گفته است:

کار ما نیست شناسایی راز گل سرخ
کار ما شاید این است
که در افسون گل سرخ شناور باشیم
پشت دانایی اردو بزنیم
دست در جذبه یک برگ بشوییم و سر خوان برویم
صبح ها وقتی خورشید در میاید متولد بشویم
هیجان ها را پرواز دهیم
روی ادراک؛ فضا؛ رنگ؛ صدا؛ پنجره؛ گل؛ نم بزنیم
آسمان را بنشانیم میان دو هجای هستی
ریه را از ابدیت پر و خالی بکنیم
بار دانش را از دوش پرستو به زمین بگذاریم
نام را باز ستانیم از ابر
از چنار؛ از پشه؛ از تابستان
روی پای تر باران به بلندی محبت برویم
در به روی بشر و نور و گیاه و حشره باز کنیم
کار ما شاید این است
که میان گل نیلوفر و قرن
پی آواز حقیقت بدویم.

انواع گل سرخ :

گل سرخ، که در زبان انگلیسی Red rose  نامیده میشود، درختچه کوچکی است که در نواحی شمالی ایران، مناطقی از البرز و برخی نواحی دیگرکشور می روید. البته این گیاه را به عنوان گیاه زینتی در باغچه ها نیز می کارند . درختچه گل سرخ حدود 70سانتی متر بلندی دارد که البته ممکن است ارتفاع آن تا دو متر نیز برسد . گل سرخ با نام علمی  Rosa gallica L.رنگ زیبا و دلپذیری دارد و عطر آن مثال زدنی است( تصویر 1) .

رنگ و عطر گل سرخ طرفداران زیادی دارد و از گلبرگهای آن برای تهیه گلاب، شربت ، مربا و دمنوش مطبوع استفاده می کنند .

 باید توجه داشت گل سرخی که در ایران با نام گل محمدی و نیزگل گلاب شناخته می شود و از گلبرگهای آن گلاب و اسانس گل سرخ می گیرند با نام علمی  rosa damascene-Lشناخته می شود و برگهای آن معمولا  7برگچه دندانه دار دارد(تصویر2) .

در ساقه گل سرخ Rosa gallica L.، دونوع خار دیده می شود. یکی از آنها خمیده و نسبتا بزرگ است وخارهای دیگر نازک و کوچک هستند و در میان تارهای غده ای قرار دارند . برگهای گل سرخ از5 تا 7 برگچه دندانه دار تشکیل شده اند . معمولا هنگامی که غنچه های گل سرخ در حال شکفتن قرار می گیرند چیده می شوند.

 خواص گل سرخ در طب سنتی:

در گلبرگهای گل سرخ موادی مانند  قند، تانن، اسید گالیک، اسانس، مواد پکتینی و نیز ماده ای رنگی به نام سیانین(Cyanine)  وجود دارد.  این گلبرگها خواص درمانی بسیاری داشته و مصارف زیادی دارند . گلبرگهای گل سرخ با بوی نافذ و مطبوع خود اثر قابض دارند و در طب سنتی برای درمان اسهال های ساده ومزمن  تجویز می شود.

گلبرگهای گل سرخ اثر ملین ملایم نیز دارند و در بهبود یبوست کودکان مفید واقع می شوند . البته همانطور که اشاره شد این گلبرگها از طرفی با اثر قابض خود در بهبود اسهال های ساده نیز موثر هستند. از این جهت گلبرگهای آن را همراه با برگ سنا تجویز می کنند تا از برخی عوارض برگ سنا بکاهد و اثر آن را تعدیل نماید . به این ترتیب می توان گفت گلبرگهای گل سرخ در عین ملین بودن، اثر قابض ملایم دارند  و می‌توان آن را  در درمان اسهال‌های مزمن، اخلاط خونی و غیره  استفاده کرد. در طب سنتی گلبرگ  های گل سرخ را  به عنوان قابض، مقوی، شیرافزا، ، آرام بخش، ضد افسردگی و تقویت کننده نیروی جنسی تجویز کرده اند.

ساختار شیمیایی گل سرخ:

همانطور که اشاره شد  در ترکیبات گل سرخ مواد متعددی وجود دارد . از جمله این مواد می توان  به

اسید گالیک  (Gallic acid)  ، ژرانیول (Geraniol)، سیترونلول (citronellole) و مواد متعدد دیگراشاره کرد. میوه گل سرخ ( نوع وحشی)را نیز  می توان منبع مهم ویتامین C  دانست.

از گلبرگهای گل محمدی اسانسی گرفته می شود که به نام اسانس گل سرخ شهرت دارد. اسانس گل سرخ مایعی بی رنگ یا مایل به زرد است  که در الکل گرم حل می شود. بوی این اسانس بسیار قوی است و کاربردهای زیادی دارد. اسانس گل سرخ دارای دوقسمت جامد و مایع است. قسمت جامد آن که استئاروپتن(stearoptene)  نام دارد فاقد بو می باشد. اما بخش مایع آن که اولئوپتن (oleoptene) نامیده می شود بوی قوی و نافذ دارد و دارای 50 تا 70 در صد ژرانیول (Geraniol) و 20 تا 40 در صد سیترونولول (Cytronelol) است .البته در این قسمت مواد متعدددیگری نیز وجود دارد.

اثر درمانی گل سرخ:

برخی از کارخانه های دارو سازی از گل محمدی قطره خوراکی تهیه کرده اند که آن را شادی آور، کمک کننده افزایش میل جنسی و کاهنده افسردگی دانسته اند. در بروشور این قطره آمده است: "قطره خوراکی گل محمدی (گل سرخ) در طب سنتی به عنوان آرام بخش، ضد التهاب ، ضد افسردگی و افزاینده میل جنسی استفاده می شود. مواد موثره گل سرخ نظیر ژرانیول با اثر نشاط افزایی باعث بهبود افسردگی شده و همچنین با افزایش خون رسانی سبب افزایش میل جنسی می‌گردد. در معرفی قطره گل سرخ که از سوی کارخانه دیگری عرضه شده است آورده اند :

" قطره‌ای که از گل محمدی بدست می‌آید. برای مقابله با افسردگی بسیار موثر است و باعث افزایش میل جنسی در زنان و مردان می‌شود و سرد مزاجی را در زنان و مردان کاهش می دهد. قطره گل سرخ نشاط آور است و اضطراب را از بین می برد."

همانطور که اشاره شد میوه گل سرخ دارای ویتامین C می باشد واز میوه های آن برای تهیه چای و شربت استفاده می کنند. گلبرگهای گل سرخ برای تهیه مرهم و ضماد و نیز محلول غرغره و شستشوی زخم ها نیزکاربرد دارند. گلاب گل سرخ نیز نشاط آور است و قلب و اعصاب را تقویت می کند.از گلاب گل محمدی برای پاک کردن پوست وکاهش التهاب پوست و جوان سازی آن استفاده می شود .

از گلبرگهای گل سرخ می توان دم نوش خوش رنگ و معطری تهیه کرد که خواص دارویی نیز دارد . برای این منظور می توان یک قاشق غذا خوری از گلبرگها را برای هر فنجان آب در قوری چینی دم کرد و نوشید .

شربت گل سرخ نیز، که هم طعم و مزه دلپذیری دارد و هم به سلامت بدن کمک می نماید طرفداران زیادی دارد . این شربت می تواند اثر آرام بخشی و تسکین اعصاب  داشته باشد .

گلاب گل محمدی مهمترین فرآورده گلبرگهای این گل است که شهرتی به سزا دارد . گلاب مایعی شفاف ، روشن ، بدون رنگ وبدون رسوب و بسیار خوشبو و معطر است. گلاب در طب سنتی ایران جایگاه ویژه ای داشته وهمواره تجویز شده است . گلاب طبیعت گرم دارد و نوشیدن و بوئیدن آن گیجی و منگی را بر طرف ساخته و با کاهش اضطراب سبب تسکین اعصاب و آرامش می شود . برای گلاب خواص فراوانی ذکر شده است که در مقاله دیگری در سایت پهنک به آنها پرداخته می شود .